Σκέψεις και απόψεις γύρω από την άμεση δημοκρατία
Με αφορμή τις συγκεντρώσεις του κινήματος των αγανακτισμένων σε κεντρικές πλατείες της χώρας ακούστηκαν και γράφτηκαν πολλά για την άμεση δημοκρατία. Πολλοί/ες είναι αυτοί/ες που συνδέσαν την άμεση δημοκρατία με έννοιες όπως της δικαιοσύνης, της ελευθερίας λόγου και έκφρασης, της συλλογικότητας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κ.α. Η άμεση δημοκρατία παρουσιάστηκε ως το αντίδοτο στα δεινά των ανθρώπων λόγο της κυριαρχίας της έμμεσης δημοκρατίας. Ακόμα ότι είναι το δικαιότερο πολιτικό σύστημα για την επιβίωση της κοινωνίας απέναντι στις «ψεύτικες» δημοκρατίες, ασχέτως αν στις πλατείες αμεσοδημοκρατικά υποστηρίχτηκε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο η ύπαρξη του κοινοβουλίου. Η δημοκρατία χαρακτηρίστηκε από πολλούς σαν η ιδανικότερη κατάσταση που μπορούν να βρεθούν ή οφείλουν να αγωνιστούν για να βρεθούν οι κοινωνίες και οι άνθρωποι. Ενώ ταυτίστηκε από διάφορους εξουσιαστές και μη ανά τα χρόνια με την ελευθερία, την ισότητα, τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την διαφάνεια και την αλήθεια.
Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Τέτοιες απόψεις μπορούν να υποστηριχθούν από έναν συντηρητικό και προοδευτικό πολιτικό, έναν αριστερό της κοινοβουλευτικής και εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς παραδόξως όμως ακόμα και από αναρχικούς και αντιεξουσιαστές. Μπορούν να γίνουν κατανοητοί οι λόγοι που οι πρώτοι υποστηρίζουν μια τέτοια άποψη περί δημοκρατίας όντας θιασώτες του κρατισμού, αλλά όταν μια τέτοια άποψη υποστηρίζεται από αναρχικούς και αντιεξουσιαστές είναι εντελώς ακατανόητη. Καλό είναι λοιπόν να αναλυθούν και να ξεκαθαριστούν περισσότερο κάποια πράγματα σε σχέση με τη δημοκρατία και τη σχέση της με την εξουσία αλλά και την αναρχία. Το κείμενο αυτό καταπιάνεται με το να αναδείξει τον εξουσιαστικό χαρακτήρα της άμεσης δημοκρατίας και την αντίθεση της προς την αναρχία και τα προτάγματα της για την κατάργηση/καταστροφή κάθε εκμεταλλευτικής συνθήκης, θεσμού ή σχέσης.
Το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα της δημοκρατίας είναι γέννημα θρέμμα της αρχαίας Ελλάδας της κλασικής εποχής κατά τον 5ο αιώνα, η οποία “γεννήθηκε” σαν “απάντηση” στις άλλες μορφές εξουσίας που προϋπήρχαν στον ελλαδικό χώρο όπως η μοναρχία, η αριστοκρατία, η τυραννία. Έτσι δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει με καλύτερο τρόπο την τότε εξουσιαστική δομή οργάνωσης της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η δομή οργάνωσης εκφράστηκε μέσα από πόλεις – κράτη. Το πολιτικό όργανο λήψης αποφάσεων που αφορούσαν τις πόλεις-κράτη (θέματα πόλης, κήρυξη πολέμου, επιλογές στρατιωτικής στρατηγικής κ.α.) ήταν η εκκλησία του δήμου. Οι αποφάσεις αυτές παίρνονταν με αμεσο-δημοκρατικό τρόπο, με την αρχή της πλειοψηφίας από όσους είχαν δικαίωμα συμμετοχής στη ψηφοφορία, δηλαδή τους αθηναίους πολίτες που είχαν ολοκληρώσει την στρατιωτική τους θητεία. Από αυτές τις διαδικασίες λοιπόν αποκλείονταν οι δούλοι και οι γυναίκες, οι μέτοικοι και σε όσους είχαν ανασταλεί τα πολιτικά τους δικαιώματα . Δηλαδή το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού της αρχαίας Αθήνας δεν μπορούσε να πάρει μέρος σε αυτές τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Στο εσωτερικό των πόλεων –κρατών δεν υπήρχε η ελευθερία και η ισότητα αλλά πραγματικά η δημοκρατία και η επιβολή της εξουσίας και της ιεραρχίας. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι η δημοκρατία εξαρχής ήταν η πολιτική και κοινωνική δομή εξουσίας της αρχαίας Αθήνας, όπου κάποιοι πολίτες της, αποφάσιζαν για την επιβολή και εύρυθμη λειτουργία της εξουσίας. Μπορεί οι αποφάσεις να παίρνονταν από μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων σε σχέση με την κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά αυτό δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση ότι η ίδια η διαδικασία και οι αποφάσεις που παίρνονταν δεν διατηρούσαν και διαιώνιζαν το σύστημα εξουσίας και εκμετάλλευσης.
Σήμερα διακρίνουμε δύο τρόπους με τους οποίους γίνεται η χρήση της άμεσης δημοκρατίας. Η μία είναι όταν γίνεται αναφορά στην πολιτική διαδικασία λήψης αποφάσεων σε μια συνέλευση, εννοώντας την από την βάση απόφαση και τις οριζόντιες διαδικασίες. Η άλλη είναι όταν γίνεται αναφορά στο πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας ως μοντέλο διακυβέρνησης.
Είτε με τον ένα είτε με τον άλλο τρόπο χρήσης της έννοιας της άμεσης δημοκρατίας κατά βάση η κριτική μας θα είναι ενιαία και αφορά και τις δύο αδιαχώριστες στην ουσία τους περιπτώσεις. Ο λόγος είναι ότι δημιουργούνται παρερμηνείες και παρεξηγήσεις όταν όροι, έννοιες, θεωρίες ή πρακτικές δανεισμένες από το εξουσιαστικό συνονθύλευμα χρησιμοποιούνται για την πραγμάτωση αεξούσιων σκοπών και πόσο μάλλον της αναρχίας. Συγκεκριμένα αναφερόμαστε στις περιπτώσεις εκείνες όπου η άμεση δημοκρατία γίνεται για κάποιους/ες μέρος της αναρχικής θεώρησης ή ακόμα χειρότερα τις ταυτίζουν. Η επιτηδευμένη αυτή συσχέτιση της αναρχίας με την άμεση δημοκρατία είναι η προσπάθεια να ενσωματωθεί στην νοηματοδότηση της αναρχίας ένα καλούπι πολιτικό, συμβατικό και με δομές που προσομοιάζουν στον κρατικό μηχανισμό.
Μέσα από την αντιπολιτισμική και αντιπολιτική άποψη/αντίληψη της αναρχίας είναι σκόπιμο να τονιστεί η διαφοροποίησή της με οποιοδήποτε πολιτικό σύστημα, πολίτευμα ή οποιαδήποτε πολιτική. Η άμεση δημοκρατία ως πολίτευμα ή ως πολιτική διαδικασία δεν μπορεί να συσχετιστεί με την αναρχία ως κατάσταση και συνθήκη επιβίωσης των ανθρώπων χωρίς εκμεταλλευση και σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον επειδή απλά δεν αποστρέφεται την ύπαρξη του κράτους, του καπιταλισμού στο σύνολο του ή την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Η άμεση δημοκρατία χρειάζεται πολίτες που θα ασκούν πολιτική και θα αυτοεξουσιάζουν την πολιτεία. Είναι η αντίληψη της δημοκρατίας με μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών στην λήψη αποφάσεων. Η άμεση δημοκρατία εφευρέθηκε ως όρος για να διαφοροποιηθεί από την λεγόμενη έμμεση δημοκρατία που ζούμε σήμερα. Γεγονός είναι ότι πάντα η δημοκρατία σε οποιαδήποτε μορφή της ήταν ένα εξουσιαστικό πολιτικό σύστημα που η εκμετάλλευση και η καταπίεση άκμαζαν. Η όποια προσπάθεια να παρουσιαστεί σήμερα η άμεση δημοκρατία ως ένα μη εκμεταλλευτικό σύστημα απλά βασίζεται στον εντυπωσιασμό και στην άγνοια (για την συσπείρωση κόσμου) στην οποία βασίζονταν ανέκαθεν οι πολιτικοί.
Σήμερα οι υποστηρικτές της άμεσης δημοκρατίας την παρουσιάζουν ως τη μόνη πραγματική κόντρα στην οικονομική, κοινοβουλευτική ή έμμεση. Διαρκώς γίνονται αναφορές στην αθηναϊκή δημοκρατία (που κατά τον Καστοριάδη είχε το σπέρμα της ελευθερίας) ως ένα μοντέλο προς παραδειγματισμό. Το ζήτημα δεν είναι το πώς θα θεραπεύσουμε σήμερα τη δημοκρατία ή το πώς θα φέρουμε την πραγματική, αλλά να συνειδητοποιήσουμε τα συστατικά της, την αντίφασή της, να αντιληφθούμε την απάτη που εμπερικλείει η έννοιά της. Ποια είναι αυτά τα συστατικά; Η ίδια η κυριαρχία, η εξουσία, η εκμετάλλευση, η καταπίεση που διακρίνονται ως συνέπεια του παντρέματος του κράτους με τον δήμο (που το ένα ήταν/είναι η αντανάκλαση του άλλου). Η αθηναϊκή δημοκρατία της αρχαιότητας, όπως και οι διαφόρων ειδών δημοκρατίες που ακολούθησαν δεν μπορούν παρά να καταγραφούν ως εκφάνσεις της επιβολής του κράτους και της κυριαρχίας.
Τα σύγχρονα κράτη συνεχίζουν να σπέρνουν την καταπίεση, την εκμετάλλευση και την καταστροφή και μέσα από την σύγχρονη δημοκρατική τους διαχείριση. Μόνο που αυτή η διαχείριση γίνεται πλέον κλεισμένη μέσα στα κοινοβούλια από τους εκλεγμένους αντιπροσώπους του λαού. Η δημοκρατία δεν είχε σαν σκοπό της τη δημιουργία ελεύθερων σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, ούτε είχε σαν όραμα μια κατάσταση πραγμάτων όπου το κράτος και η εξουσία θα απουσίαζαν, θέση που είναι θεμελιώδη για την πραγμάτωση της αναρχίας. Επομένως κάθε πρόταση και πρόταγμα για μια αληθινή δημοκρατία με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες που έχουν κάνει την εμφάνιση τους ιδιαίτερα έντονα τη τελευταία χρονική περίοδο, δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον εξουσιαστικό βόθρο μέσα στον οποίο γεννήθηκε και εξελίχθηκε. Ένας εξουσιαστικός βόθρος με ψηφοφορίες, αποκλεισμούς, κήρυξη πολέμων, επιβολής φόρων, καταπίεση κ.α. Το πρόταγμα της είτε χρησιμοποιείτε σαν μέσο, είτε σαν σκοπός, είναι μια πρόταση αντικατάστασης του κρατικού μηχανισμού και των λειτουργιών του και δεν προσβλέπει στην ολική καταστροφή του. Απλά οι κρατικές λειτουργίες μπορούν να διαχειριστούν πλέον διαφορετικά, δηλαδή η διατήρηση και συνέχιση της εκμετάλλευσης μας θα γίνεται αυτή τη φορά μέσα από λαϊκές αμεσοδημοκρατικές συνελεύσεις και τις επιτροπές… Τι σχέση μπορεί να έχουν όλα αυτά με την αναρχική απελευθερωτική προοπτική;
Από πότε οι συνθήκες εκμετάλλευσης προέρχονται από την εξουσία των λίγων και όχι από την εξουσία των πολλών ή των περισσότερων; Η εξουσία και ο κρατισμός έχουν την ίδια σημασία είτε προέρχονται από 10 άτομα είτε προέρχονται από 10 εκατομμύρια. Ακόμα είναι ξεκάθαρο ότι είτε οι λεγόμενοι «πολλοί» αποφασίζουν κάθε τέσσερα χρόνια, κάθε χρόνο ή κάθε μέρα είναι το ίδιο και το αυτό, η εκμετάλλευση θα συνεχίσει να υφίσταται με διάφορες παραλλαγές και μορφές. Όσο η κριτική δεν στρέφει τα πυρά της στους παράγοντες (κράτος, ιδιοκτησία, χρήμα κτλ) που γεννούν την εκμετάλλευση και τη καταπίεση η εξουσία θα μεταλλάσσεται ες αϊ πιο ενδυναμωμένη αφομοιώνοντας περισσότερους ανθρώπους στο μηχανισμό της. Δηλαδή θα δίνει την αίσθηση της συλλογικής ευθύνης.
Τελικά ποίος και τι είναι ο δήμος; Είναι γνωστό ότι ο δήμος στην αρχαία Αθήνα αποτελείτο από άτομα (τους πολίτες) με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιότητες που στην ουσία αποτελούσαν μιαν ελίτ. Είναι γνωστό ότι υπήρχαν πολλοί διαχωρισμοί στο σύνολο του πληθυσμού της αρχαίας Αθήνας, όπως και αποκλεισμοί από το δήμο και τα πολιτικά δικαιώματα (γυναίκες, δούλοι, παιδιά, μέτοικοι). Στη σημερινή εποχή ποίος είναι ο αρμόδιος να ορίσει ποιοι θα αποτελούν το δήμο και ποιοι θα αποκλειστούν; Αυτό που θέλουμε να καταδείξουμε είναι ότι δήμος δεν σημαίνει κοινωνία, ούτε και ολόκληρος ο πληθυσμός που κατοικεί στην ίδια περιοχή. Άρα όταν μιλάμε για δημοκρατία άμεση ή έμμεση μιλάμε πάντα για την κυριαρχία μιας ελίτ είτε είναι πολυάριθμη είτε είναι ολιγάριθμη.
Η άμεση δημοκρατία ακριβώς επειδή κινείται στα πλαίσια ενός πολιτικού συστήματος αναπαράγει την ιδέα (αυταπάτη;) ότι ο ηθικά ανώτερος τρόπος να λάβεις μια απόφαση είναι να έχεις κάποιου είδους εκλογικής συγκατάβασης. Με βάση αυτό οι δημοκράτες θεωρούν ότι η μέθοδος λήψης των αποφάσεων είναι αυτό που διαφοροποιεί ουσιαστικά τα πολιτικοκοινωνικά συστήματα, αγνοώντας ότι μεταρρυθμίζουν απλά τους όρους εκμετάλλευσης και καταπίεσης των ανθρώπων.
Όσοι αγωνίζονται για την αναρχία αντιφάσκουν όταν χρησιμοποιούν εργαλεία της εξουσίας, όταν τα προτάσσουν ή τα αναπλάθουν, γιατί θα καταλήξουν στο τέλος να αναπαράγουν εξουσιαστικά μορφώματα ακόμα και αν δεν εμφανίζονται ως τέτοια. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου κοινότητες και κοινωνίες λειτουργούσαν με αναρχικό τρόπο από τα πρωτόγονα χρόνια μέχρι τις μέρες μας, χωρίς κάποια μορφή επιβολής και κράτους για πολλά χρόνια στις οποίες οι αποφάσεις που έπρεπε να παρθούν από τη κοινότητα παίρνονταν με συναινετικό, ισότιμο και αναρχικό τρόπο από όλους, χωρίς κάποιου είδους πολιτικά τεχνάσματα. Αν θέλουμε να πάρουμε κάποιο παράδειγμα ελεύθερης συμβίωσης των ανθρώπων γιατί δεν παίρνουμε από αυτές τις κοινότητες και προστρέχουμε κάθε φορά στις δημοκρατίες που μόνο ελεύθερες και ισότιμες δεν ήταν; Εξάλλου η αναρχία δεν ήταν και δεν θα γίνει ποτέ ένα πολιτικό σύστημα όπως κάποιοι επικαλούνται γιατί είναι σύμφυτη με την ελευθερία και πηγάζει από την ίδια τη ζωή. Είναι απέναντι σε κάθε είδους πολιτική, σε κάθε μορφής εξουσίας και επιβολής. Αντίθετα οφείλουν να αναδείξουμε την ουσιαστική και απόλυτα απελευθερωτική διάσταση που εμπεριέχει η αναρχική θεώρηση και πρακτική.
Η περίοδος που διανύουμε σήμερα στον ελλαδικό τουλάχιστον χώρο δεν είναι ένα πισωγύρισμα στη χούντα όπως πολλές φορές υποστηρίζεται, ούτε μια παρέκκλιση απ΄ τη δημοκρατία αλλά είναι αυτή ακριβώς η εύρυθμη λειτουργία του κρατισμού που εκφράζεται μέσα απ΄ το δημοκρατικό καθεστώς. Μια αντίληψη λοιπόν πισωγυρίσματος ή παρέκκλισης απ’ το δημοκρατικό δρόμο είναι κοντόφθαλμη, λανθασμένη και δεν αγγίζει το ουσιαστικό πρόβλημα. Αυτό της κρατικής επιβολής πάνω στην κοινωνία, είτε μέσο της δημοκρατικής ή όχι διαχείριση της. Με ποια μορφή κάθε φορά επιλέγεται από την κυριαρχία να διαχειριστεί τις κρατικές υποθέσεις έχει να κάνει τις περισσότερες φορές με την ίδια. Η εχθρικότητα μας απέναντι στη δημοκρατία, σημαίνει πρωτύτερα και συνολικότερα την εχθρικότητα μας απέναντι στο κράτος. Είμαστε αντιδημοκράτες στο βαθμό που είμαστε ενάντια σε κάθε μορφής εξουσίας και κράτους. Είτε δημοκρατικού, είτε φασιστικού, κομμουνιστικού κ.α. Αναγνωρίζοντας βέβαια και τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των διαφόρων εξουσιαστικών συστημάτων. Επομένως δεν υπάρχει μια άλλη καλή δημοκρατία, είναι αυτή που ζούμε τώρα και δεν έχει καμιά σχέση με την ελευθερία, αντιθέτως είναι η άρνηση της. Γιατί λοιπόν συνεχίζουμε να δίνουμε λάθος ερμηνείες στα γεγονότα;
Η άμεση δημοκρατία δεν έχει σχέση με αντιεξουσία. Επειδή δεν αποστρέφεται την εξουσία και το κράτος αντίθετα θέλει να τα διαχειριστούν πιο πολλοί άνθρωποι. Επειδή με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες μπορούν να παρθούν και οι πιο αντιδραστικές αποφάσεις, αμεσοδημοκρατικά μπορείς να διαχωρίσεις, να αποκλείσεις, να φυλακίσεις και να προβείς σε ακραία κοινωνικά εγκλήματα, όπως για παράδειγμα οι διάφοροι πόλεμοι στην αρχαιότητα. Επειδή η αμεσοδημοκρατία είναι αφομοιωμένη στο παρόν εκμεταλλευτικό σύστημα και λειτουργεί βοηθητικά μαζί του (βλέπε γενικές συνελεύσεις σχολών και συνδικάτων). Επειδή έχει δομημένη δεοντολογία/φιλοσοφία/σκέψη με βάση τον κώδικα του κρατικού νόμου, της ιδιοκτησίας και της δικαιοσύνης του. Είτε οριζόντια, είτε κάθετη η δομή της δημοκρατίας δεν απαλείφεται από τον κυριαρχικό της χαρακτήρα.
Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να εστιάσουμε όλη μας τη δράση στις αναρχικές διεργασίες που οδηγούν στην καταστροφή του κράτους και των εξουσιαστικών σχέσεων, όπως και αν εμφανίζονται. Μόνο μια τέτοια προοπτική μπορεί να ανοίξει απελευθερωτικούς δρόμους, όπου οι άνθρωποι θα ζήσουν και θα δημιουργήσουν πάνω στα συντρίμμια των κρατών σε έναν ελεύθερο αναρχικό κόσμο. Η ανάλυση λοιπόν της κυριαρχίας (τι είναι;) πρέπει να είναι διεξοδική και διεισδυτική αν θέλουμε να είμαστε αποτελεσματικοί και ουσιαστικοί κατά τη δράση μας.
Σύμπραξη για την αναρχία